Ekspedycje

Celem ekspedycji organizowanych przez Krajowe Centrum Roślinnych  Zasobów Genowych ‑ IHAR jest zbiór miejscowych i dawnych populacji oraz odmian roślin użytkowych, dzikich gatunków pokrewnych roślin uprawnych oraz roślin im towarzyszących. W trakcie wspólnych ekspedycji z innymi kuratorami Programu Ochrony Zasobów Genowych zbiera się również zrazy starych odmian drzew owocowych, a także dokonuje się oceny erozji genetycznej roślin uprawnych. Wyjazdy kolekcyjne odbywają się na terenie kraju i państw ościennych.

Systematyczne gromadzenie zasobów genowych prowadzone jest w Polsce od roku 1971. Od stycznia 1997 w Centrum Roślinnych  Zasobów Genowych ‑ IHAR powadzony jest temat badawczy  „gromadzenie miejscowych populacji roślin użytkowych  na drodze ekspedycji terenowych”.

Obecnie realizowany Program Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej wraz z Planem działań na lata 2015-2020 zatwierdzony Uchwałą NR 213 Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2015 r. Program Wieloletni zaplanowany na lata 2015 – 2020 pt. – Zadanie 1.2 Gromadzenie i zachowanie w kolekcjach polowych, in vitro i kriokonserwacja, charakterystyka, ocena, dokumentacja i udostępnianie zasobów genetycznych i informacji w zakresie roślin rolniczych oraz innych roślin użytkowych, spokrewnionych dzikich gatunków i roślin towarzyszących

Zadania ekspedycji

Zadania ekspedycji zmieniały się w czasie. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ekspedycje ukierunkowane były głównie na zbiór starych odmian i miejscowych form roślin rolniczych.  Systematyczny zbiór roślin warzywnych oraz pracy nad rejestracją starych nasadzeń drzew owocowych rozpoczęto w latach dziewięćdziesiątych. Zbierane są także rośliny lecznicze i ozdobne, uprawiane w ogródkach przydomowych. Najnowszym zadaniem realizowanym podczas ekspedycji KCRZG jest zbiór zagrożonych wyginięciem gatunków roślin towarzyszących uprawom oraz dzikich gatunków roślin uprawnych.

Strategia zbioru

Terminy ekspedycji są zgodne z czasem dojrzewania nasion. Strategia zbioru jest dostosowana do grupy roślin. Zbiera się nasiona, cebule, zrazy. Prowadzone są wywiady z rolnikami. Gromadzi się informacje dotyczące otrzymywanych próbek, na przykład: ile lat uprawiana jest dana odmiana, jak jest wykorzystywana i skąd ona pochodzi.  Nasiona są pozyskiwane  głównie ze zbiorów rolników, ale i kupowane na lokalnych targowiskach. W trakcie zbierania obiektów nadawane są im numery ekspedycyjne. Od roku 1996 stosowane są standardowe kody, składające się z trzyliterowego kodu państwa, na terenie którego odbywa się ekspedycja, pierwszych trzech liter regionu, dwóch cyfr określających rok, i po spacji– kolejnego numeru próbki, np.:  POLKUR16 XXX. Zapisywane są też informacje dotyczące miejsca zbioru. Oprócz nazwy kraju i regionu, są to nazwa wsi, dane gospodarza, współrzędne geograficzne, wysokość nad poziomem morza. W przypadku zbioru ze stanu dzikiego opisywane jest stanowisko.

Obszary ekspedycji

Ekspedycje, w celu zbioru roślin rolniczych i warzywnych są organizowane do regionów o największym nasileniu występowania miejscowych  odmian, północno ‑ wschodnie, wschodnie i południowe regiony Polski. W celu zebrania i rejestracji starych odmian drzew owocowych przeszukiwane są głównie ziemie zachodnie i północne.  Na obszarze całego kraju prowadzony jest zbiór ekotypów traw i motylkowatych drobnonasiennych.

Ocena erozji genetycznej

W latach 70-tych na terenie Polski wschodniej, południowo-wschodniej i południowej odbywały się krajowe i międzynarodowe ekspedycje w celu zbioru lokalnych populacji roślin  uprawnych i oceny erozji genetycznej. Wyjazdy te nastawione były głównie na zbiór roślin zbożowych, oleistych i  strączkowych. W następnej dekadzie na tych samych terenach zorganizowano kolejne ekspedycje. Na podstawie ilości zebranych próbek miejscowych populacji roślin oraz próbek roślin warzywnych i przemysłowych zauważono proces występowania erozji genetycznej.  Na terenie Polski obserwowano od dłuższego czasu gwałtowny spadek występowania lokalnych odmian, związany z zaniechaniem indywidualnego rozmnażania roślin przez gospodarzy. Występujące jeszcze stare, miejscowe odmiany, takich jak,  fasole, cebule i czosnek, ale miejscowe oraz dawne odmiany roślin rolniczych brak. W obliczu zanikania miejscowych populacji i odmian roślin uprawnych na terenie Polski, wyjazdy kolekcyjne stały się ostatnią szansą na zebranie i zabezpieczenie na potrzeby nauki i hodowli ginącego materiału.