Koordynacja

Dr hab. Maja Boczkowska, prof. Instytutu

Krajowy Koordynator ds. Zasobów Genetycznych Roślin,
Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych,
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin- Państwowy Instytut Badawczy IHAR-PIB


Celem Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (KCRZG) jest ochrona zmienności genetycznej roślin użytkowych zagrożonych erozją genetyczną.

  • KCRZG zajmuje 17. (siedemnaste) miejsce na świecie pod względem wielkości zbiorów (liczby obiektów) roślinnych zasobów genowych (http://www.fao.org/wiews/map-test/en )
  • zbiory KCRZG są trzecie co do wielkości w Europie (po Niemczech-IPK i Rosji-VIR) i drugie w Unii Europejskiej.

KCRZG jest koordynatorem merytorycznym Programu Ochrony Zasobów Genowych Roślin Użytkowych

Koordynacja Programu Ochrony Zasobów Genowych Roślin Użytkowych obejmuje następujące działania:

  • ekspedycje – gromadzenie populacji i odmian roślin uprawnych i dziko rosnących zagrożonych erozją genetyczną,
  • opis i waloryzacja zebranych materiałów,
  • utrzymanie prób nasion w stanie żywym i czystości genetycznej,
  • prowadzenie Herbarium,
  • zachowanie bioróżnorodności w formie kolekcji ex situ (polowe, in vitro, krioprezerwacja, pyłek, DNA),
  • zachowanie bioróżnorodności w kolekcjach in situ, reintrodukcja,
  • dokumentacja zgromadzonych materiałów,
  • wymiana prób z innymi bankami genów i ogrodami botanicznymi w świecie,
  • udostępnianie materiałów wyjściowych hodowcom nowych odmian i placówkom badawczym,
  • rozwijanie badań i wykorzystywanie zasobów genowych roślin użytkowych (projekty, publikacje),
  • realizacja zobowiązań wynikających z ustaleń międzynarodowych i działań na rzecz integracji europejskiej.

Różnorodność biologiczna zdefiniowana została w Konwencji o różnorodności biologicznej (Dz.U.2002. nr 184 poz. 1532) jako różnorodność żywych organizmów pochodzących ze wszystkich istniejących źródeł: między innymi z lądowych, morskich i wodnych ekosystemów oraz ekologicznych kompleksów, których te organizmy są komponentami; dotyczy to zarówno zmienności wewnątrzgatunkowej, międzygatunkowej jak również zmienności pomiędzy ekosystemami

Zmienność genetyczna roślin uprawnych i ich dzikich krewniaków stanowi niezbędny materiał wyjściowy do genetycznego doskonalenia roślin użytkowych zarówno w drodze selekcji prowadzonej przez rolników jak i klasycznej hodowli roślin oraz współczesnej biotechnologii, służących zaspokajaniu potrzeb człowieka. Jest również niezbędna w procesie adaptacji roślin do nieprzewidywalnych zmian środowiskowych. Utrzymanie różnorodności i zmienności genetycznej roślin w ekosystemach warunkuje utrzymanie ich równowagi, ma także znaczenie kulturowe, rekreacyjne, estetyczne i biologiczne. Postępująca erozja genetyczna roślin uprawnych i ich dzikich krewniaków oraz ubożenie roślinności zarówno ekosystemów w tym agroekosystemów wymusza podejmowanie działań zapobiegających temu procesowi.

Ochrona zasobów genowych wpisuje się w realizację postanowień międzynarodowych aktów prawnych przyjętych przez Polskę takich jak: Konwencja o Różnorodności Biologicznej (CBD), Międzynarodowy Traktat o Zasobach Genetycznych Roślin dla Wyżywienia i Rolnictwa (ITPRFA) oraz Globalny Plan Działań dla Ochrony i Zrównoważonego Wykorzystania Roślinnych Zasobów Genetycznych dla Wyżywienia i Rolnictwa (GPA). Polska przystępując do tej konwencji przyjęła na siebie obowiązek realizacji jej postanowień. Ich realizacją zajmują się zarówno agendy administracji państwowej, organizacje pozarządowe jak również ośrodki naukowe prowadzące badania i działalność na rzecz ochrony różnorodności biologicznej.

Na tle Europy Polska jest krajem o stosunkowo dużej różnorodności biologicznej. Wynika to z występowania na jej terenie klimatu przejściowego, zróżnicowanej rzeźby terenu, zmienności podłoża glebowego, przy jednoczesnym braku dużych naturalnych barier. Duże znaczenie dla stosunkowo wysokiego stopnia bioróżnorodności na terenie Polski ma ekstensywne użytkowanie obszarów rolniczych. Obszary rolnicze mają znaczny wpływ na stan różnorodności biologicznej całego kraju, gdyż zajmują ponad 50% jego terytorium oraz na terenach tych znajdują się liczne ostoje zagrożonych gatunków flory i fauny. Dlatego zachowanie bioróżnorodności w produkcji roślinnej jest ważnym elementem ogólnego zróżnicowania genetycznego przyrody ożywionej. Zróżnicowanie to odgrywa ważną rolę w zapewnianiu dłuższej perspektywie bezpieczeństwa żywnościowego kraju, jest dobrem narodowym nadzorowanym i chronionym przez państwo.

Zasoby genetyczne są stabilnym źródłem zróżnicowanych materiałów wyjściowych o poznanej przydatności i jakości, niezbędnym dla tworzenia postępu biologicznego oddziałującego istotnie na rozwój i funkcjonowanie rolnictwa i szerzej na gospodarkę narodową. Zróżnicowanie oraz zmienność na poziomie gatunkowym, odmianowym, wewnątrz-odmianowym i populacyjnym roślin użytkowych i ich dzikich krewniaków stanowi niezbędną podstawę do genetycznego doskonalenia roślin uprawnych oraz bezpośredniego wykorzystania do innych celów zgodnych z polityką państwa. Zmienność wewnątrzgatunkowa ma największe znaczenie praktyczne dla człowieka. Jest ona niezbędna dla ulepszania roślin i zwierząt użytkowych oraz ich przystosowania do zmieniających się warunków środowiska. Ma to szczególne znaczenie dla produkcji rolniczej w dobie postępujących zmian klimatycznych. Intensyfikacja rolnictwa, będąca efektem dążenia do wzrostu produkcji rolniczej, oddziałuje w dłuższym okresie  negatywnie na bioróżnorodność biologiczną krajobrazu rolniczego. Pociąga to za sobą nie tylko zmniejszenie liczby gatunków roślin uprawnych ale także zawężenie puli genowej w obrębie tych gatunków. W wielu krajach preferowane są najlepiej plonujące odmiany roślin, uprawiane na dużych obszarach, natomiast populacje mniej plenne, ale wykazujące dużą różnorodność genotypową i większą stabilność plonowania są eliminowane z uprawy i często są tracone bezpowrotnie dla krajowych programów hodowlanych.

Zasoby genowe mają też bardzo wymierną wartość gospodarczą i finansową. Poszczególne państwa decydują o ich udostępnianiu z uwzględnieniem celów polityki krajowej. Zasoby genowe mogą być skutecznym narzędziem konkurencji gospodarczej. Wynika z tego ochrona państw w stosunku do zasobów genowych jako źródła dziedzictwa biologicznego, kulturowego i społecznego. Roślinne zasoby genowe roślin stanowią materiał wyjściowy w odtwarzaniu rolnictwa zniszczonego w wyniku katastrof, w przywracaniu zniszczonych upraw rolniczych, w restytucji funkcji środowiska nieustannie niszczonego zmianami klimatu, industrializacją i urbanizacją. Poszerzanie różnorodności upraw jest skutecznym narzędziem stymulacji ożywienia oraz poprawy sytuacji ekonomicznej na obszarach wiejskich. Przywrócenie do uprawy gruntów rekultywowanych przyczyniało się do wzrostu zapotrzebowania na nowe miejsca pracy. Szacuje się, że do 2035 roku w energetyce odnawialnej może powstać kilkaset tysięcy miejsc pracy. Dzięki zachowanej bioróżnorodności upraw właściciele gruntów dotychczas nieużytkowanych będą mogli uzyskać nowe produkty na potrzeby własne lub na sprzedaż.

  1.  Program ochrony zasobów genowych roślin użytkowych – w ramach PW Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi pn. Tworzenie naukowych podstaw postępu biologicznego i ochrona roślinnych zasobów genowych źródłem innowacji wsparcia zrównoważonego rolnictwa oraz bezpieczeństwa żywnościowego kraju
  2. Program zrównoważonego użytkowania i ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich – w ramach PW Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi pn. „Ochrona i zarządzanie krajowymi zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich w warunkach zrównoważonego użytkowania”

Celem głównym Programu zrównoważonego użytkowania i ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich realizowanego przez Instytut Zootechniki – Państwowy Instytut Badawczy w Balicach jest: efektywne wykorzystanie zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich i ich ochrona na rzecz zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Cele szczegółowe tego programu to: (1) lepsze rozpoznanie potencjału zasobów genetycznych zwierząt użytkowanych w rolnictwie; (2) utrzymanie i doskonalenie bazy hodowlanej na potrzeby produkcji zwierzęcej; (3) zachowanie zmienności genetycznej między rasami i w obrębie ras w celu pokrycia przyszłych potrzeb hodowli zwierząt; (4) zapewnienie podaży wysokiej jakości, bezpiecznej żywności pochodzenia zwierzęcego na rynek krajowy i na eksport; (5) podnoszenie wiedzy i umiejętności zawodowych osób zatrudnionych w sektorze produkcji zwierzęcej; (6) zwiększenie świadomości konsumentów o walorach produktów pochodzenia, zwierzęcego oraz różnorodnych funkcjach, jakie pełnią zwierzęta gospodarskie. Program ten jest realizowany jest w ramach 4 obszarów: (1) Charakterystyka, inwentaryzacja i monitoring populacji oraz trendów i zagrożeń, (2) Zrównoważone użytkowanie i rozwój, (3) Ochrona, (4)  Strategie, instytucje i budowanie potencjału.

  1. Program zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych w Polsce

Ochrona zróżnicowania genetycznego drzew leśnych realizowana jest na szeroką skalę w Lasach Państwowych od 1991 roku w ramach „Programu zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych w Polsce” a za jego prowadzenie odpowiedzialny jest Leśny Bank Genów Kostrzyca. W programie tym działania w kierunku zachowania istniejącego zróżnicowania genetycznego dotyczą: (1) zachowania możliwie najszerszej istniejącej, tzw. całkowitej zmienności genetycznej w tzw. „bazie nasiennej” tworzonej dla celów odnowienia lasu i zalesienia gruntów nieleśnych, (2) zachowania populacji oraz genotypów spoza bazy: zbiorowiska leśne, populacje (drzewostany zachowawcze), genotypy zachowawcze (pojedyncze osobniki) zakwalifikowane jako obiekty zachowawcze. W praktyce ochrona zróżnicowania genetycznego bazy nasiennej ma charakter populacyjny (jako drzewostany zachowawcze i populacje hodowlane). Uzupełnieniem ochrony zmienności na poziomie populacji są archiwa klonów, gdzie chronione są pojedyncze genotypy (formy hodowlane). Oprócz programu długofalowego realizowane są programy operacyjne dotyczące zachowania lub odnowienia populacji gatunków zagrożonych lub ginących (tzw. drzewa zachowawcze). Na bazie populacji hodowlanych i genotypów hodowlanych, przystosowanych do określonych warunków środowiskowych, tworzone są tzw. uprawy pochodne oraz zachowawcze plantacje nasienne.

Zespoły badawcze KCRZG